Authors
Vasudha noticed the growing problem of mis/disinformation online after studying New Media at ACJ in Chennai and became interested in separating facts from fiction. She is interested in learning how global issues affect individuals on a micro level. Before joining Newschecker’s English team, she was working with Latestly.
Since 2011, JP has been a media professional working as a reporter, editor, researcher and mass presenter. His mission to save society from the ill effects of disinformation led him to become a fact-checker. He has an MA in Political Science and Mass Communication.
Claim
काँग्रेस पक्षाच्या जाहिरातीत अभिनेता आमिर खान ‘जुमला’ विरोधात इशारा देत असल्याचे दाखवले आहे.
Fact
सत्यमेव जयतेच्या जुन्या व्हिडिओ प्रोमोचा ऑडिओ डिजिटली संपादित करण्यात असून खान काँग्रेसला पाठींबा देत असल्याचे खोटे चित्र निर्माण करण्यात आले आहे.
अभिनेता आमिर खान ‘जुमला’ विरोधात इशारा देणारा कथित व्हिडिओ सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर लोकसभा निवडणुकीच्या पार्श्वभूमीवर मोठ्या प्रमाणात प्रसारित केला जात आहे.
३१ सेकंदांच्या व्हिडीओमध्ये खान हिंदीत बोलताना ऐकू येतात, “मित्रांनो, जर तुम्हाला वाटत असेल की भारत गरीब देश आहे, तर तुम्ही पूर्णपणे चुकीचे आहात. कारण देशातील प्रत्येक नागरिक हा लखपती आहे. प्रत्येकाकडे किमान १५ लाख रुपये असले पाहिजेत. काय म्हणालात? तुमच्याकडे ही रक्कम नाही? मग तुमचे १५ लाख रुपये कुठे आहेत? जुमला आश्वासनांपासून जपून राहा.”
व्हिडिओच्या शेवटच्या फ्रेममध्ये काँग्रेस पक्षाच्या चिन्हाची प्रतिमा आहे, ज्यामध्ये ‘न्यायासाठी मत द्या, काँग्रेसला मत द्या’ असा मजकूर आहे. हेच पार्श्वभूमीवरील ऑडिओमध्येही ऐकू येते.
अनेक X युजर्सनी व्हिडिओ शेअर करत हिंदी कॅप्शनसह दावा केला की, “भारत का हर नागरिक लखपति है…… क्योंकि सबके पास काम से कम 15 लाख तो होने ही चाहिए ..क्या कहा, आपके अकाउंट में 15 लाख नहीं है..तो आपके 15 लाख गए कहां ??? तो ऐसे जुमलेबाजों से रहे सावधान, नहीं तो होगा तुम्हारा नुकसान देशहित में जारी…”
अशा पोस्टच्या संग्रहित आवृत्त्या येथे, येथे आणि येथे पाहिल्या जाऊ शकतात.
प्रत्येकाच्या बॅक अकाउंटमध्ये १५ लाख रुपये जमा करण्याच्या कथित आश्वासनावरून काँग्रेस नेते राहुल गांधी यांनी पंतप्रधान नरेंद्र मोदींवर वेळोवेळी हल्ला चढवला आहे. असे रिपोर्ट येथे, येथे आणि येथे पाहिले जाऊ शकतात.
Fact Check/ Verification
आम्ही व्हिडिओची पाहणी केली आणि लक्षात आले की खानच्या ओठांची हालचाल ऑडिओशी समक्रमित नाही.
व्हिडिओचे काळजीपूर्वक विश्लेषण केल्यावर, क्लिपच्या शेवटच्या काही सेकंदांमध्ये आम्ही “सत्यमेव जयते” हे शब्द ऐकू शकतो. याव्यतिरिक्त, व्हिडिओमध्ये ऐकलेले पार्श्वसंगीत देखील अभिनेता आमिर खानने होस्ट केलेल्या सत्यमेव जयतेच्या संगीताच्या थीमसारखे आहे.
एक सुगावा घेऊन, आम्ही सत्यमेव जयतेच्या अधिकृत यूट्यूब चॅनेलवर शोधले आणि त्याच पोशाखात एका रेलिंगजवळ उभा असलेला खानचा असाच व्हिडिओ आढळला. ३० ऑगस्ट २०१६ रोजी चॅनलवर “Satyamev Jayate Ep 4 Promo – Each Indian is entitled to one crore!,” या शीर्षकाचा व्हिडिओ अपलोड करण्यात आला होता.
व्हायरल व्हिडिओच्या मुख्य फ्रेम्सची सत्यमेव जयते प्रोमोशी तुलना केल्यानंतर, आम्हाला दोन्ही व्हिज्युअल एकसारखे असल्याचे आढळले.
मात्र, प्रोमो व्हिडिओमध्ये ऐकू आलेला ऑडिओ व्हायरल फुटेजमध्ये ऐकलेल्या ऑडिओसारखा नव्हता.
व्हिडीओमध्ये अभिनेता हिंदीत बोलताना ऐकायला मिळतो, “मित्रांनो, जर तुम्हाला वाटत असेल की भारत गरीब देश आहे, तर तुम्ही पूर्णपणे चुकीचे आहात. कारण देशातील प्रत्येक नागरिक करोडपती आहे. प्रत्येकाकडे किमान 1 कोटी रुपये असले पाहिजेत. काय म्हणालात? तुमच्याकडे ही रक्कम नाही? मग तुमचे एक कोटी रुपये कुठे आहेत? तुम्हाला या रविवारी कळेल.”
यामुळे आमिर खानने ‘जुमला’ विरुद्ध दिलेला इशारा दाखवण्यासाठी व्हायरल क्लिपमधील ऑडिओ डिजिटल पद्धतीने बदलण्यात आला आहे, असा निष्कर्ष निघाला.
प्रोमोची YouTube लिंक 23 मार्च 2014 रोजी सत्यमेव जयतेच्या अधिकृत X खात्यावर देखील शेयर केली गेली होती. व्हिडिओ लिंकमध्ये नसला तरी त्याची लघुप्रतिमा 2016 मध्ये YouTube वर अपलोड केलेल्या प्रोमो व्हिडिओच्या कीफ्रेमशी एकसारखी होती.
सत्यमेव जयतेच्या अधिकृत वेबसाईटवर ‘किंग्स एव्हरी डे’ नावाच्या एपिसोडचा प्रोमो म्हणून व्हिडिओ देखील अपलोड करण्यात आला आहे.
23 मार्च 2014 रोजी सत्यमेव जयतेच्या यूट्यूब चॅनेलवर ‘किंग्स एव्हरी डे’ नावाचा पूर्ण भाग अपलोड करण्यात आला. त्याच वर्णनात असे लिहिले आहे की, “लोकशाहीच्या भरभराटीसाठी पाच वर्षांतून एकदा मतदान करणे पुरेसे नाही; तेथील नागरिकांनी हे सुनिश्चित केले पाहिजे की ते सरकारी यंत्रणेशी नियमितपणे गुंतलेले आहेत. शाश्वत दक्षता ही लोकशाहीची किंमत असेल, तर प्रत्येक नागरिकाचे कर्तव्य आहे की ते आपल्या कार्याचे मूल्यमापन करा. तरीही, आपल्यापैकी बहुतेकजण व्यवस्था बदलण्यात लक्ष देण्यापेक्षा टीका करण्यात बराच वेळ घालवतात.”
खान यांनी त्यांच्या अधिकृत प्रवक्त्यामार्फत एक विधानही प्रसिद्ध केले आहे ज्यात स्पष्ट केले आहे की अभिनेत्याने कधीही कोणत्याही राजकीय पक्षाचे समर्थन केले नाही. ते पुढे म्हणाले, “आमिर खान एका विशिष्ट राजकीय पक्षाचा प्रचार करत असल्याचा आरोप करणाऱ्या नुकत्याच व्हायरल झालेल्या व्हिडिओमुळे आम्हाला धक्का बसला आहे. तो स्पष्ट करू इच्छितो की हा एक खोटा व्हिडिओ आहे आणि पूर्णपणे असत्य आहे. त्यांनी मुंबई पोलिसांच्या सायबर क्राइम सेलमध्ये एफआयआर दाखल करण्यासह या प्रकरणाशी संबंधित विविध अधिकाऱ्यांना कळवले आहे. मिस्टर खान सर्व भारतीयांना आवाहन करू इच्छितात की त्यांनी बाहेर पडून मतदान करावे आणि आमच्या निवडणूक प्रक्रियेचा सक्रिय भाग व्हावे.”
डीपफेक्स ॲनालिसिस युनिट (डीएयू) ने देखील आमिर खानच्या व्हायरल व्हिडिओची तपासणी केली आणि निष्कर्ष काढला की बनावट ऑडिओचा वापर करून त्यात फेरफार करण्यात आला आहे. त्यांनी ट्रूमीडियाचा डीपफेक डिटेक्टर वापरला, ज्याने व्हिडिओला “अत्यंत संशयास्पद” म्हणून वर्गीकृत केले. “याने डीपफेक फेस डिटेक्शनला सात टक्के आत्मविश्वास स्कोअर दिला, ज्याचा अर्थ असा आहे की जनरेटिव्ह A.I वापरून अभिनेत्याचा चेहरा पुन्हा तयार केल्याचे फारच कमी पुरावे या साधनाला मिळाले,” असे त्यात म्हटले आहे.
याव्यतिरिक्त, त्यांनी AI किंवा Not चे ऑडिओ डिटेक्शन टूल देखील वापरले ज्याने असा निष्कर्ष काढला की ऑडिओ AI जनरेट होण्याची शक्यता 60 टक्के आहे.
शिवाय, DAU ने व्हायरल फुटेज डॉ. हॅनी फरीद, कॅलिफोर्निया विद्यापीठ, बर्कले येथील संगणक शास्त्राचे प्राध्यापक यांच्या टीमसोबत शेअर केले. “डॉ. फरीदच्या टीमने काही मार्गांनी ऑडिओचे विश्लेषण केले ज्यात संगीताला बोलण्यापासून वेगळे करणे; त्यांना खात्री आहे की या व्हिडिओमधील ऑडिओ ट्रॅकमधील आवाज खोटा आहे. त्यांनी पुढे जोडले की हे असे दिसते की ऑडिओ ट्रॅक फक्त तोंडाच्या हालचालींसह समक्रमित करण्याचा प्रयत्न न करता बदलला गेला आहे,” अहवालात जोडले गेले.
Conclusion
अशा प्रकारे आमच्या तपासात, सत्यमेव जयतेच्या एका एपिसोडच्या ट्रेलरमधील ऑडिओ डिजिटल पद्धतीने एडिट केला गेला आहे. हे स्पष्ट झाले आहे. अभिनेता आमिर खानने ‘जुमला’ विरुद्ध चेतावणी दिली आहे आणि आगामी निवडणुकीत काँग्रेसला पाठिंबा दिला आहे, हा दावा खोटा आहे.
Result: Altered Video
Sources
YouTube Video By Satyamev Jayate, Dated August 30, 2016
Satyamev Jayate Website
Report By DAU, Dated April 17, 2024
(हे आर्टिकल सर्वप्रथम न्यूजचेकर इंग्रजीसाठी वसुधा बेरी यांनी केले असून, ते इथे वाचता येईल.)
कोणत्याही संशयास्पद बातम्यांवरील तपास, दुरुस्ती किंवा इतर सूचनांसाठी, आम्हाला व्हाट्सएप करा: 9999499044 किंवा ईमेल करा: checkthis@newschecker.in. फॅक्टचेक्स आणि ताज्या अपडेटसाठी आमच्या WhatsApp चॅनेलला फॉलो करा
Authors
Vasudha noticed the growing problem of mis/disinformation online after studying New Media at ACJ in Chennai and became interested in separating facts from fiction. She is interested in learning how global issues affect individuals on a micro level. Before joining Newschecker’s English team, she was working with Latestly.
Since 2011, JP has been a media professional working as a reporter, editor, researcher and mass presenter. His mission to save society from the ill effects of disinformation led him to become a fact-checker. He has an MA in Political Science and Mass Communication.
